Rozwój mowy i artykulacji u dziecka w wieku przedszkolnym
Rozwój mowy i artykulacji u dziecka w wieku przedszkolnym
Często rodzice przychodzą do mnie z pytaniami, kiedy Janeczka zacznie mówić głoskę R i dlaczego jeszcze nie mówi, a młodszy o rok kuzyn Józio już mówi od dawna? Kiedy jest właściwy moment na pojawienie się głoski SZ a kiedy głoski L? W dzisiejszym artykule postaram się te wszystkie sprawy uporządkować.
Przede wszystkim nie ma wyznaczonej dolnej granicy pojawiania się głosek w mowie dziecka, nie ma żadnych norm co do tego, że głoska SZ może się najwcześniej pojawić w 4 roku życia a R w piątym. Znam dzieci trzyletnie, które mówią prawidłowo głoskę R (nie jest to częste, ale już nie zaskakuje), a są i sześciolatki, które nadal są na etapie zamieniania jej na L i nadal to jest w granicach normy (choć powinniśmy już wtedy zacząć pracę logopedyczną) – oba zjawiska są normalne i prawidłowe, i nie ma co porównywać pod tym względem dzieci między sobą.
Aby jednak mówić o artykulacji u przedszkolaków, musimy sobie choćby pobieżnie wspomnieć o etapach rozwoju mowy od urodzenia.
W literaturze wyróżniono 4 podstawowe etapy rozwoju mowy:
- Okres melodii – od urodzenia do 12 miesiąca życia,
- Okres wyrazu – między 12 a 24 miesiącem życia,
- Okres zdania – między 2 a 3 rokiem życia dziecka,
- Okres swoistej mowy dziecięcej – miedzy 3 a 7 rokiem życia dziecka.
Okres melodii to etap noworodkowy, w którym pojawiają się kolejno: głużenie (nieświadome wydawanie dźwięków, które są podobne do dźwięków systemu języka polskiego), gaworzenie (świadome powtarzanie prostych sylab i ciągów sylab). Około 7-8 miesiąca życia pojawia się także reakcja na mowę. Z końcem pierwszego roku życia pojawiają się pierwsze słowa wypowiadane ze świadomością i intencją.
W okresie wyrazu dziecko zaczyna coraz więcej rozumieć, odpowiadać na pytania i reagować na polecenia. Nazywa przedmioty i osoby z najbliższego otoczenia. Może używać wyrażeń dźwiękonaśladowczych, może wymawiać tylko pierwszą sylabę lub inną część wyrazu, lubi powtarzać wyrazy po dorosłych. Z czasem pojawiają się pierwsze czasowniki, wyrazy w funkcji zdania (np. „bam” kiedy coś upadło, „am” kiedy dziecko chce jeść). Pod koniec drugiego roku życia dziecko powinno zacząć łączyć wyrazy w proste zdania („mama tam”, „tata daj”), oraz posługiwać się około 200-300 wyrazami.
W okresie zdania dziecko coraz bardziej rozwija umiejętność budowania zdań, nadal mogą one być nieporadne i niepoprawne składniowo czy fleksyjnie. Zaczyna poznawać i używać coraz większej liczby słów. Pod koniec tego etapu dziecko powinno budować zdania kilkuwyrazowe.
Okres swoistej mowy dziecięcej to czas, kiedy zachodzi najwięcej zmian jakościowych w mowie dziecka – dziecko w tym czasie ma zacząć poprawnie artykułować wszystkie głoski języka polskiego. Zaczyna się również posługiwać coraz dłuższymi i bardziej złożonymi zdaniami, znikają uproszczenia grup spółgłoskowych, przestawienia sylabowe, agramatyzmy. Do ukończenia przez dziecko 7 roku życia rozwój mowy powinien być zakończony.
Przyjrzyjmy się zatem bardziej szczegółowo, jak przebiega rozwój artykulacji w tym okresie.
Dziecko w wieku 3 lat powinno poprawnie wymawiać:
- Wszystkie samogłoski ustne i nosowe,
- Spółgłoski T, D, N, J, K, G, F, W,
- Spółgłoski szeregu ciszącego – Ś, Ź, Ć, DŹ.
Trzylatek ma nadal prawo:
- Zamieniać głoskę L na J (czyli może mówić jajka zamiast lalka)
- Zamieniać głoskę R na L lub J (czyli mówić lowel lub jowej zamiast rower),
- Zamieniać głoski S, Z, C, DZ oraz SZ, Ż, CZ, DŻ na Ś, Ź, Ć, DŹ (czyli mówić siafa i śłoń zamiast szafa i słoń).
W wieku 4 lat dziecko powinno już mówić:
- spółgłoskę L,
- spółgłoski szeregu syczącego S, Z, C, DZ.
Czterolatek nadal ma prawo:
- zamieniać głoski SZ, Ż, CZ, DŻ na S, Z, C, DZ (może zatem mówić safa zamiast szafa),
- zamieniać głoskę R na L (zdarza się w tym wieku, że dziecko prawidłowo wypowiada głoskę L – mówi las, lody, lalka, ale głoska R nadal jest zamieniana na J. tu stanowiska logopedów są podzielone, ja w takich sytuacjach obserwuję dziecko, prowadzę ćwiczenia przygotowawcze, nie wywołuję głoski na siłę – na to mamy jeszcze czas).
Pięciolatki natomiast:
- powinny już podejmować próby realizacji głosek szeregu szumiącego SZ, Ż, CZ, DŻ.
- Głoska R nadal może być zastępowana głoską L,
W wieku 6 lat najczęściej pojawia się już głoska R, choć tak naprawdę ważne jest, aby dziecko utrwaliło ją w mowie przed rozpoczęciem nauki szkolnej.
Według literatury rozwój mowy dziecka powinien przebiegać harmonijne a kolejne etapy następować po sobie. Tymczasem od kilku lat obserwuję u dzieci coraz częstsze odstępstwa od powyższego harmonogramu, a finalnie dzieci w wieku 6-7 lat i tak mówią wszystkie dźwięki poprawnie. Jeśli zatem nasze dziecko ma 4 lata i nie mówi jeszcze głosek szumiących, a mówi już poprawnie głoskę R, to mimo, że nie jest to przebieg książkowy, to nadal jest to wariant normy.
O czym w tym wszystkim należy pamiętać?
- Nie wywołujemy głosek na siłę, zwłaszcza przed czasem,
- Nie przyspieszamy rozwoju artykulacji u dziecka, bo nie ma do tego żadnego uzasadnienia (o ile głoski są zamieniane na prostsze, a nie deformowane),
- To, czy dziecko realizuje głoski prawidłowo pozostawiamy ocenie logopedy. Tylko specjalista jest w stanie wysłuchać, czy głoski są realizowane prawidłowo (w szczególności dotyczy to głosek szumiących i głoski R, ale nie tylko). Często rodzicom się wydaje, że ich dziecko pięknie mówi R czy SZ, tymczasem okazuje się, że realizacja głoski przebiega nieprawidłowo i potrzebna jest tu terapia logopedyczna. Z tego powodu Państwa dzieci są badane co roku, aby ocenić rozwój ich mowy i artykulacji.
Bibliografia:
Demel G., 1982, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.
Kaczmarek L., 1977, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin, Wydawnictwo Lubelskie
Styczek I., 1981, Logopedia, Warszawa, Polskie Wydawnictwo Naukowe