Przedszkole nr 182 Tajemniczy Ogród
w Warszawie

Zaburzenia mowy, którymi zajmuję się w zdecydowanej większości przypadków przedszkolaków, nazywane są DYSLALIĄ. Co to oznacza? To po prostu mowa, w której dźwięki są realizowane nieprawidłowo, są zniekształcane, zamieniane na inne, pomijane, istotą tu jest dokładnie to: nieprawidłowa realizacja głosek. Tylko tyle, a  sami jednak wiemy, że nastręcza ona często wiele problemów i wymaga ogromu pracy.

Klasyfikacji dyslalii jest bardzo wiele, w zależności od ujęcia, ja chciałabym dziś powiedzieć o dwóch z nich, które dla rodzica są moim zdaniem najbardziej interesujące. Jedna z nich pokazuje, gdzie leży przyczyna, druga natomiast mówi o tym, co przebiega nieprawidłowo.

Pod względem przyczyn wyróżniamy zatem:

• Dyslalię anatomiczną ruchową – gdzie przyczyną wadliwej artykulacji jest nieprawidłowa budowa aparatu artykulacyjnego. Wymienimy tu wszelkie wady zgryzu, przerośnięte migdały, rozszczep wargi i podniebienia, zbyt wysoko wysklepione podniebienie,  
• Dyslalię funkcjonalną – w której przyczynami są nieprawidłowo realizowanymi funkcjami – chodzi tu o fizjologiczne czynności z obrębu narządu mowy: oddychanie, żucie i połykanie. Znajdziemy tutaj: obniżoną sprawność aparatu artykulacyjnego – mięśni języka, warg i policzków, zakłóconą pracę mięśni, nieprawidłową pracę pierścienia gardłowego, nieprawidłowe (infantylne) połykanie.
• Dyslalię anatomiczną słuchową – spowodowaną przez wady budowy i uszkodzenia narządu słuchu, zaburzenia słuchu fonematycznego – w tym przypadku dziecko, które gorzej słyszy, gorzej percepuje dźwięki mowy, samo gorzej je wypowiada.
• Dyslalię środowiskową – tu przyczyną są nieprawidłowe wzorce – dzieci mają taką samą wadę wymowy jak ich rodzice, dziadkowie, rodzeństwo – bo podczas etapu nabywania mowy i ich traktują jako wzorzec do naśladowania.

Wiemy już, jakie są przyczyny zaburzeń artykulacji. Przyjrzyjmy się zatem, co przebiega nieprawidłowo, czyli jakie są sposoby realizacji głosek:

• Elizja (inaczej mogilalia) – to pomijanie danej głoski, brak jej realizacji. W tym przypadku dziecko powie [OWE] zamiast [ROWER] (elizja głoski R) czy [OŁO] zamiast [KOŁO] (elizja głoski K). Osobiście z elizjami u dzieci spotykam się stosunkowo rzadko.
• Substytucja (inaczej paralalia) ma miejsce wtedy, kiedy dziecko zastępuję jedną głoskę inną. I tutaj spotkamy dzieci, które mówią [TOŁO] zamiast [KOŁO] (substytucja głoski K) albo [ŁOKA] zamiast [FOKA] (substytucja głoski F). W tym momencie wypadałoby zajrzeć do poprzedniego wpisu na temat rozwoju mowy dziecka, bo kiedy dodamy jedno do drugiego to okaże się, że substytucje w danych okresach są poprawne i są wariantem normy, bo przecież dziecko ma prawo zastępować np. głoski szumiące syczącymi do 4 roku życia, a głoskę R głoską L nawet do 6 roku życia. I tak właśnie jest, dlatego dzieci, które zamieniają głoski zgodnie z „kalendarzem” rozwoju mowy i artykulacji nie podlegają terapii logopedycznej, bo nie ma takie potrzeby, jest to naturalne, rozwojowe nie ma sensu tu niczego przyspieszać (a z doświadczenia wiem, że przyspieszanie częściej zaszkodzi, niż pomoże).
• Deformacja (inaczej dyslalia właściwa) to zniekształcenie dźwięku, czyli zamiana na taki dźwięk, który nie występuje w języku polskim. Każda głoska w naszym języku jest realizowana w bardzo konkretny sposób, strumień powietrza zawsze jest kierowany środkiem jamy ustnej, a np. przy głoskach syczących język jest ułożony płasko a jego czubek jest zbliżony do wewnętrznej strony dolnych siekaczy, głoski szumiące realizujemy z czubkiem języka uniesionym do górnego wałka dziąsłowego, a przy wymowie głoski R czubek języka jest uniesiony do górnego wałka dziąsłowego i o niego wibruje. Natomiast w przypadku deformacji głoska jest realizowana w inny sposób, tu odnajdziemy seplenienie międzyzębowe (przy głoskach szumiących, syczących i/lub ciszących czubek języka wchodzi między zęby), seplenienie boczne (powietrze rozprasza się na boki, często wprawiając policzki w drżenie), przy głosce R wibracja jest realizowana na podniebieniu miękkim, gardle lub na języczku, albo w ogóle jej nie ma, czubek języka nie dotyka do górnego wałka dziąsłowego ani nie wibruje żadne inne miejsce.

W nomenklaturze logopedycznej posługujemy się również klasyfikacją według tego, jakie głoski lub grupy głosek są zaburzone. I tak możemy wyróżnić:

• Sygmatyzm, seplenienie – nieprawidłowa realizacja głosek szeregów syczącego S, Z, C, DZ, szumiącego SZ, Ż, CZ, DŻ i/lub ciszącego Ś, Ź, Ć, DŹ,
• Rotacyzm, reranie – nieprawidłowa wymowa głoski R,
• Kappacyzm, gammacyzm – nieprawidłowa realizacja głosek K, G,
• Lambdacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski L,
• Nosowanie, rynolalię – kiedy głoski ustne są realizowane jako nosowe lub głoski ustne są realizowane jako nosowe,
• Mowę bezdźwięczną – w której głoski dźwięczne są realizowane jako bezdźwięczne (np. B jako P, G jako K, Ż jako SZ itd. Mowa bezdźwięczna może dotyczyć jednej, kilku albo wszystkich głosek.

Jeśli zatem rodzice otrzymają diagnozę „Dyslalia funkcjonalna, sygmatyzm właściwy międzyzębowy głosek S, Z, C, DZ” to na podstawie powyższych klasyfikacji łatwo się zorientować, że dziecko deformuje międzyzębowo głoski szeregu syczącego, a przyczyna tego stanu leży w nieprawidłowo realizowanych funkcjach. I jak ze wszystkim, jeśli chcemy ten stan naprawić, należy przede wszystkim usunąć przyczynę, wtedy dużo łatwiej będzie dziecko nauczyć prawidłowej artykulacji.

Bibliografia:

1. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska. Opole 2001.
2. Skorek, Olbicza wad wymowy. Warszawa 2001.